Οι Εκκλησιές της Καλύμνου. Μέρος πρώτον

Οι κάτοικοι του νησιού της Καλύμνου είχαν πάντοτε άρρηκτους δεσμούς με την θρησκεία.

Η μορφολογία του νησιού, τους ανάγκασε από πολύ ενωρίς να ψάξουν εναλλακτικές λύσεις όσον αφορά στην διαβίωσή τους.

Φυσικό επόμενο ήταν να στραφούν προς αυτήν και να την κάνουν κύριο βιοποριστικό μέσο. Το θαλάσσιο εμπόριο, η αλιεία και η σπογγαλιεία έγιναν τα κύρια επαγγέλματα των κατοίκων της

Όμως εκτός των ωφελειών, οι κίνδυνοι ήταν πάρα πολλοί και έτσι στράφηκαν από πολύ ενωρίς στην εξ ουρανών βοήθεια, δηλαδή στους θεούς κατά τους προ Χριστού αιώνες και στην Ορθοδοξία κατά τους μετά Χριστό καιρούς.

Η Ιστορία μας πληροφορεί πως η ναυτική τους ικανότητα ήταν τέτοια πού έφτανε πολλές φορές τα όρια του απίθανου, με αποκορύφωμα την έως σήμερα μοναδικότητά τους όσον αφορά στο ψάρεμα των σφουγγαριών πού παραμένουν παγκοσμίως οι μοναδικοί.

Σε όλες όμως τις ιστορικές συγκυρίες η ναυτοσύνη τους και το θάρρος τους συνδέεται άρρηκτα με την πίστη τους πως, ο Θεός δεν τους εγκαταλείπει και ότι πάντα τους προστατεύει. Για τον λόγον αυτό θέλοντας να τον ικανοποιήσουν εκφράζοντας την ευγνωμοσύνη τους προς αυτόν, αφιερώνουν μέρος των κερδών τους εις αυτόν υπό μορφήν αναθέματος, (τάμα) πού μεταφράζεται σε χρήματα προς τους Ι. Ναούς, εξοπλισμός αυτών με διάφορα πανάκριβα σκεύη, ή εικόνες μοναδικής καλλιτεχνικής αξίας, κατασκευή Ιερών Ναών, μικρών ή μεγάλων, σε σημεία πολλές φορές δύσβατα εκπλήττοντας ακόμα κι εμάς σήμερα, αφού με τα τεχνικά μέσα πού διαθέτουμε, τέτοιου είδους κατασκευές, φαντάζουν ανέφικτες και ιδιαιτέρως ακριβές, ακόμα και όσον αφορά στη συντήρηση τους.

Η φιλοθεΐα και το φιλότιμο πού διαθέτει αυτός ο λαός, τους ώθησε σε τέτοιου είδους επιτεύγματα. Παραδείγματα, η Ιερά Μονή του Τιμίου Σταυρού στο Καντούνι, η Κυρά Ψιλή και η Παναγία η Χωστή, στο Βαθύ, Ο Προφήτης Ηλίας, τα πάμπολα μικρά εκκλησάκια στο Μεγάλο Κάστρο της Χώρας, με την μοναδική στο είδος τους αρχιτεκτονική, απόλυτα εναρμονισμένη με την μορφολογία του εδάφους ώστε να χωρούν και να «εφαρμόζουν» απόλυτα με τον χώρο, ο Αγ. Κωνσταντίνος στο Άργος, Ο Αγ. Ιωάννης ο Θεολόγος στις Ζάρες, η Παναγία η Γαλατιανή στα Αργινώντα, Ο Αγ. Κωνσταντίνος στο Κάστρο της Τελένδου, ο Αγ. Γεώργιος ο Μακρινός, η Ι. Μονή της Αγ. Αικατερίνης, ο Αγ. Ανδρέας στο ακρωτήριο Κεφάλα, η Παναγία στους Βοθύνους, η Αγ. Κυριακή, ο Σταυρός στη Νερά, Ο Αγ. Φώτης στο ακρωτήριο Τράχηλα, στο ομώνυμο νησί και άλλα πολλά.

Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας και Ιταλοκρατίας, οι Καλύμνιοι, όπως άλλωστε και σε άλλα μέρη της Ελλάδος, κατέφευγαν στο «κοντραμπάντο» δηλαδή στο διά θαλάσσης λαθρεμπόριο, όχι φυσικά στην πειρατεία. Από αυτή την περίοδο έχουμε καταπληκτικές εικόνες μοναδικής τεχνικής, πού αφιερώνονται στην Παναγία, στον Ιησού Χριστό, ή σε άλλους Αγίους, γιατί ζήτησαν την προστασία τους οι κοντραμπατζήδες στο … έργο τους. Τέτοια μοναδικής αξίας εικόνα με ευανάγνωστη αφιέρωση υπάρχει στο μοναδικής τεχνοτροπίας ξυλόγλυπτο και επιχρυσωμένο τέμπλο της Παναγίας Κεχαριτωμένης στη Χώρα της Καλύμνου (Παναγία των Τσουκχουώ).

Η απόλυτη δε προσκόλληση των Καλυμνίων στην θρησκεία τους την Ορθοδοξία διαφαίνεται και από τα παρακάτω.

Όλα τα παλαιά εκκλησάκια, ιδιαίτερα αυτών των πρωτοχριστιανικών χρόνων, είναι γεμάτα από τοιχογραφίες μοναδικής ομορφιάς, διαφορετικής όμως τεχνικής, πολλές φορές φαίνεται ξεκάθαρα ότι ο ζωγράφος δεν ανήκει σε καμιά σχολή αγιογραφίας, αλλά κινείται από καθαρή αγάπη και πίστη προς τον Θεό και απλά έχοντας το ταλέντο, την απαραίτητη γνώση των Αγ. Γραφών, ζωγραφίζει με την «καρδιά» του και όχι βάση τις καθορισμένες αυστηρές επιταγές κάποιας ζωγραφικής αγιογραφικής σχολής, έχοντας έτσι πάμπολες προσωπικές αλλά και τεχνοτροπίες ανωνύμων. Ξεχωριστής ομορφιάς, είναι και τα λίγα αλλά πανέμορφα ψηφιδωτά πού υπάρχουν σε ορισμένες εκκλησίες σήμερα ερειπωμένες, δυστυχώς, και αφημένες στην τύχη τους από τους όποιους έχουν την ευθύνη.(Παλαιός Χριστός της Ιερουσαλήμ, της Θεοτόκου παραπλεύρως αυτού, Ιωάννης ο Πρόδρομος στον Γαϊδουρόραχο)

Όμως η ναυτοσύνη τους και πάλι, σε συνδυασμό με την απόλυτη και μεγάλη αγάπη και πίστη τους, τους οδηγεί και προς αναζήτηση μεγάλων αγιογράφων, για να διακοσμήσουν τις εκκλησίες τους. Έτσι έχουμε μοναδικής ομορφιάς εικόνες φορητές ή τοιχογραφίες, από Κωνσταντινοπολίτες, ως επί το πλείστον, αγιογράφους, (δες Ι. Ν. Αγ. Αποστόλων στο Άργος), ενώ ο άλλος Ι. Ν. της Παναγίας Κυράς στο ίδιο μοναστηριακό συγκρότημα είναι αγιογραφημένος από Καλύμνιο ή Καλύμνιους άγνωστους αγιογράφους. Και είναι άγνωστοι γιατί όλα γίνονται όχι για την δόξαν των καλλιτεχνών, αλλά καταφανέστατα προς δόξαν Θεού.

Στις αρχές του 20^ου αιώνα, Καλύμνιοι πού σπουδάζουν καλές τέχνες στο εξωτερικό επαναπατριζόμενοι και θέλοντας να δουλέψουν διά τα προς το ζην, εφαρμόζουν την ζωγραφική τους τέχνη στην αγιογράφηση των εκκλησιών γιατί είναι ο μόνος τρόπος, πλην ορισμένων εξαιρετικών περιπτώσεων, να έχουν παραγγελίες έργων. Έτσι δημιουργείται μια σχολή Καλυμνιακής Ζωγραφικής Αγιογραφίας με δυτικότροπη τεχνοτροπία. Αποτέλεσμα αυτού είναι το ότι οι μεγαλύτερες Εκκλησίες του Νησιού, Παναγία Κεχαριτωμένη, Χριστός, Αγ. Νικόλαος, Υπαπαντή, Ευαγγελισμός, Καλαμιώτισσα, Αγ. Ιωάννης ο Θεολόγος, Αναστάσεως, Ιωάννου του Προδρόμου, Ταξιάρχη, Αγ. Στεφάνου, Αγ. Γεωργίου κ.λ.π. να είναι περικαλλή Μουσεία με έργα μοναδικά των Καλυμνίων μεγάλων ζωγράφων, όπως οι Μαγκλής, Καραφυλλάκης, Αλαχούζος, Μάγκος κ.λ.π.

Η αγάπη των Καλυμνίων για τον Θεό και τους Οίκους του, φαίνεται επίσης και από άλλα γεγονότα μεγάλης σημασίας για την Κάλυμνο. Οι σημαντικότερες ιστορικές στιγμές του νησιού λαμβάνουν χώρα ή στις Εκκλησίες, ή ξεκινούν από αυτές, ή γίνονται για αυτές. Μεγάλο παράδειγμα είναι η Επανάσταση, το ξεσήκωμα των Καλυμνίων κατά των Βαρβάρων Καθολικών Ιταλών, οι οποίοι απαγόρευσαν όχι μόνο την ανάρτηση της Ελληνικής Σημαίας στους ιστούς, αλλά και την Ελληνική γλώσσα στα σχολεία, αλλά παράλληλα από την στιγμή πού κι εδώ η εκκλησία επιτελούσε το εθνικό έργο της διατήρησης γλώσσας, εθίμων και εθνικής υπόστασης των Καλυμνίων, σχεδίαζε να αποκόψει τους Καλυμνίους από την Ορθοδοξία με την δικαιολογία του αυτοκέφαλου της Εκκλησίας της Δωδεκανήσου. Όμως οι Ιερείς, λόγιοι, ψάλτες και εκκλησιαστικοί ρήτορες ξεσηκώνουν τους, εναπομείναντες κατοίκους, νέους κάτω των 20 ετών, γυναίκες, παιδιά και γέρους, αφού τους από ηλικίας 20 ετών έως 40 ετών άνδρες τους μετέφεραν σε στρατόπεδα εκτός Καλύμνου, Ελληνικά σκεπτόμενοι ηρωικά αποφασίζουν την οδό πού τους οδηγεί ή στην ελευθερία ή στον θάνατο, έχοντας απέναντί τους πολυάριθμους εχθρούς αδίστακτους και οπλοφορούντες και με πέτρες και ξύλα αντιστέκονται και καταφέρνουν να αποτρέψουν τα σχέδια των Ιταλών οργάνων, των καθοδηγούμενων από την Παπική αδηφαγία.

Η φιλοθεΐα των Καλυμνίων φτάνει σε τέτοιο υψηλό επίπεδο πού ο Πανάγιος Θεός κάνει εμφανέστατη την παρουσία του διά θαυμάτων, διά μέσου της Παναγίας ή των Αγίων του και γι αυτό άλλωστε έλαβε τον τίτλο της Αγιοτρόφου όχι αδίκως.

Η σημερινή εποχή της προσπάθειας απαξίωσης της Ελληνοορθοδοξίας βρίσκει ακόμα τους Καλύμνιους, όχι μόνο να αντιστέκονται σθεναρά, αλλά αντίθετα συνεχίζοντας την Ελληνορθόδοξη παράδοση, να κτίζουν εκκλησίες με μόνο κίνητρο την αγάπη για τον Θεό και τους Αγίους αυτού, και πολλές φορές μάλιστα παρουσιάζεται το φαινόμενο, οικογένειες να ζουν σε ενοικιασμένα σπίτια αλλά να κτίζουν όχι ένα άλλο για να κατοικίσουν, αλλά κάποια εκκλησία για να διεκπεραιώσουν το τάμα τους αφού παρακάλεσαν τον Μεγαλοδύναμο για τον ναυτικό της οικογένειας, για την ανάρρωση, για να σπουδάσουν τα παιδιά τους, για να αναπαυθεί η ψυχή κάποιου δικού τους και για άλλους λόγους.

Τελευταίο μεγάλο εκκλησιαστικό έργο στο νησί της Καλύμνου είναι αυτό του Ιερού Ναού προς τιμήν του Αγ. Σάββα του εν Καλύμνω ασκήσαντος και προς δόξαν Θεού. Το έργο αυτό είναι το μεγαλύτερο δείγμα της φιλοθεΐας του σύγχρονου Καλυμνίου, ο οποίος πλέον σ’ αυτόν το Άγιο, έχει εναποθέσει τις όποιες ελπίδες του για την επίλυση του οποιουδήποτε προβλήματός του, υγείας, οικογενειακό, προσωπικό ή άλλο, από την στιγμή πού κάθε άλλη προσπάθεια έχει αποτύχει.

Οι εκκλησίες λοιπόν του νησιού μας αποτελούν αναπόσπαστο στοιχείο της καθημερινότητας των κατοίκων του, αφού έγιναν από αυτόν, υπάρχουν γι αυτόν. Υπάρχουν, γιατί στην μικρή αυτή γωνιά της Ελλάδος μας πού βρέχεται από το Αιγαίο, υπάρχουν ακόμα εκείνοι πού εναποθέτουν τις ελπίδες, τα όνειρα, το σήμερα και το αύριό τους στον Θεό.